چکيده

هدف از نگارش اين مقاله بررسي راهکارهاي عملي جذب نوجوانان و جوانان به مسجد مي باشد. براي اين منظور ابتدا مقدمه اي در تبيين و توصيف موضوع آورده، سپس به شيوه ها و راهکارهاي عملي جذب جوانان به مسجد از قبيل وضعيت ظاهري مسجد، هيأت امناي مسجد، امام جماعت، برنامه هاي فرهنگي مسجد، خانواده، مدرسه و ساير عوامل پيوند دهنده ميان مسجد و جوانان (همراه با آسيب شناسي علل ايجاد فاصله بين مسجد و جوانان) پرداخته شده و در آخر مقاله بخش نتيجه گيري ومنابع و مآخذ آورده شده است.

مساجد آنگاه خواهند توانست نقش تاريخي خود را در تربيت ديني، عبادي، اجتماعي، فرهنگي وسياسي ايفا کنند که بتوانند مخاطبان خود، به خصوص نسل نوجوان و جوان را جذب و حفظ نمايند.تقويت مساجد از نظر امکانات ظاهري مانند رسيدگي به ساختمان مسجد، تغيير در معماري مسجد،نظافت و امکانات گرمازا و سرمازا، افزودن بر جاذبه هاي مسجد مانند برگزاري کلاسهاي هنري و علمي در رشته هاي گوناگون، برگزاري اردوهاي سياحتي و زيارتي، نمايش فيلم و اجراي تئاتر و مانند آن با رعايت موازين اسلامي، تأسيس مکان هاي ورزشي و دعوت از مربيان مجرّب براي آموزش، دقت درانتخاب امام جماعت مسجد با ويژگيهاي خاص (خوش رفتاري با جوانان، برخورداري از تقواي کافي،توانايي علمي و ...)، طولاني نشدن نمازهاي جماعت، تشکيل و تقويت کتابخانه مناسب براي مسجد، برگزاري مسابقات کتابخواني، قصه نويسي، بيان لطافت ها و ظرافت هاي نماز، بيان آثار معنوي نماز، تشويق و تحسين جوانان نمازگزار با اعطاء جايزه هاي متنوع و ... از راهکارهاي عملي براي جذب نوجوانان و جوانان به مسجد، نماز جماعت و شرکت در ساير برنامه هاي فرهنگي آن مي باشند.

کليد واژه ها : مسجد،  جوانان،  نماز،  امام جماعت،  برنامه ريزي فرهنگي

مقدمه

مسجد به عنوان اصلي ترين پايگاه اسلامي نقش مهمي در تربيت، آموزش و ايجاد نزديکي بين اعضاي خود که مسلمانان هستند، دارد. پايگاهي که همواره در روايات از آن به بزرگي ياد شده است. يکي ازرسالت هاي پيامبر اکرم(ص) پس از دريافت وحي الهي و رسانيدن آن به مردم، ايجاد پايگاهي به نام مسجد بود تا مکاني براي عبادت و ذکر حق تعالي و تشکيل اجتماعات اسلامي و مردمي باشد. بعد از آن بود که مسلمين در صفوف وحدت بخش نماز جماعات که در مساجد برگزار مي شد، روح تربيت ونشاط را در جامعه به وضوح مشاهده کردند. به طوري که اينک بعد از گذشت قرن هاي م تمادي ازپيدايش اسلام، مسجد نه تنها اعتبار و ارزش خود را حفظ کرده بلکه همواره در برهه هاي مختلف زماني نقش مهمي در تحولات اجتماعي، سياسي و فرهنگي داشته است . در کشور ما مخصوصاً در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس، مسجد مکاني براي بسيج نيروهاي مردمي، آموزش، سازماندهي و پشتيباني نيروهاي بسيجي و مردمي بوده در اين ميان حضور جوانان در کنار ساير قشرهاي مردم ديده مي شود. حضور آنان در نمازهاي جماعت و تشکيل حلقه هاي کمک هاي مردمي، بسيج نيروهاي اعزامي به جنگ، ايجاد کلاسهاي آموزشي و ... نقش مؤثّرتري در رونق مساجد داشت، امام با گذشت زمان و سپري شدن آن روزهاي سخت، نه تنها کارکرد مسجد در کشور تفاوت پيدا کرده، بلکه با کم رنگ شدن حضور جوانان در مساجد به علت هاي مختلف رونق روزهاي گذشته را ندارد.

متأسفانه در سالهاي بعد از جنگ تحميلي به خاطر سهل انگاري، نبود برنامه ريزي صحيح و بي اعتنايي به اين سنگر اسلامي، مسجد در گرايش و جذب جوانان ضعيف عمل کرده است. امروزه با تغيير نيازهاي نسل جوان و تحول روحيات آنها، نقش بارز مسجد به عنوان کانون تربيت ديني جوانان به روشني مشخص مي گردد. جواني که امروزه در قرن بيست و يکم به سر مي برد، جواني است که با بحران هويت ديني و فرهنگي روبرو است و با هجمه فرهنگي بيگانگان دست و پنجه نرم مي کند، در پشت سرش سعي در القاي مفاهيم و الگوهاي شيطاني خود به « دشمن خاموش » بي آنکه بداند دليل اصلي دين گريزي جوانان در جامعه است و اين هشداري است ،« تهاجم فرهنگي » . سوي اوست براي همه ما تا از پيشرفت چنين ويروس خطرناکي جلوگيري کنيم . پس از اينجاست که مسجد مي تواند به روح پرسشگر و کنجکاو جوان پاسخي درخور و متناسب با نيازهايش بدهد و الگوي شايسته اي از دين و فرهنگ ايراني – اسلامي به او معرفي کند.

از جمله موانع جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و گريز از مکانها و مراکز ديني که بارزترين دلايل بي علاقگي به امور مذهبي و گرايش به پوچي و انحراف در بين آنها نيز محسوب مي شود، فقدان جهان بيني مطلوب و نداشتن بينش صحيح در اين خصوص مي باشد . اگر باورها در انسان منفي، سراب گونه و غلط باشد، طبيعي است که اعمال و کردار مبتني بر آن باورها صحيح، متکامل و سعادت آفرين نخواهد بود. حرکات، سکنات، کردار، کنشهاي رفتاري و جلوه هاي عملي فرد، نمودي از باورهاي دروني اوست، مثلاً کسي که خدا و معاد را باور داشته و در حقيقت انساني وارسته و مؤمن است، ايمان و باورهاي ديني و مذهبي اش حتي در ظاهر اعمال، رفتار، حرکات، سکنات، نگاه و برخوردهاي او اثر مي گذارد. براي نمونه از پوشش نامناسب و حضور در مجامع يا از ورود به مواضع اتهام و موارد احتمال لغزش و گناه مي پرهيزد و خودداري مي کند.

شيوه ها و راهکارهاي عملي براي جذب نوجوانان و جوانان به مساجد : براي جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در ساير برنامه هاي فرهنگي مساجد شيوه ها و عواملي وجود دارد که به برخي از آن ها اشاره مي شود:

الف) مسجد

ب) هيأت امناي مسجد

ج) امام جماعت

د) برنامه هاي فرهنگي مسجد

ه) خانواده

ر) مدرسه

ز) ساير عوامل پيوند دهنده ميان مسجد و جوانان

الف) مسجد

مسجد و ويژگي هاي آن مي تواند عامل جذابي به منظور گرايش نوجوانان و جوانان به آن باشد. اين ويژگي ها و خصوصيات عبارتند از:

1 فضاي مناسب و ظواهر خوب آن (احداث و زيباسازي مساجد و نمازخانه ها)

مسوولان ذيربط در عصر کنوني بايد در احداث مساجد تا حد زيادي مداخله کنند، انتخاب محل احداث نقشه ي مورد نظر، امکانات و فضاي سبز آن و ... بايد حساب شده و از روي اصول باشد؛ احداث مسجد در کوچه و پس کوچه ها و با مساحت کم، بدون ديگر امکانات سوت و کور است و رغبتي در دل جوانان و نا آشنايان به مسجد ايجاد نخواهد کرد. مسجد و نمازخانه بايد احساسات و خاطره هاي زيبا و به ياد ماندني را براي همه به ويژه نوجوانان و جوانان تداعي کند. لذا بايد تدابيري اتخاذ شود که نوجوانان و جوانان، مسجد را محل آرامش بخش، زيبا و دوست داشتني بدانند تا با انگيزه و علاقمندي بيشتر به آن روي آورند. استفاده از ظرافتهاي خاص معماري زيباي سنتي ايراني – اسلامي در فضاي دروني و بيروني مساجد با توجه به روحيه زيباپسند جوانان مي تواند احساسات و خاطرات خوشايند را در نوجوانان و جوانان زنده کند و اين خود عاملي براي جذب جوانان به سوي مسجد مي باشد. جوان زيبايي را مي پسندد و با توجه به فطرت پاك خود به سوي آن گرايش پيدا مي کند. يکي از ضرورت ها، زيبايي مساجد و توجه به روح زيبا شناختي در معماري آن است. اين حس زيبا اگر در روح مسجد ديده شود، جوانان از آن استقبال مي کنند.

2 نظافت و پاکيزگي مسجد

تميزي و پاك بودن از جمله عواملي به شمار مي رود که باعث گرويدن جوانان به مسجد و نما ز مي شود، لذا مسوولان مسجد بايد در خصوص غبار روبي، نظافت منظم روزانه يا هفتگي، شستن فرش ها و عطر افشاني اقدام کنند. نظافت دستشويي، ايجاد امکانات بهداشتي نظير صابون، مايع ضد عفوني کننده، آب گرم در زمستان ها و شستشوي مرتب و منظم محيط دستشويي ها و به کار بردن خوشبو کننده هاي مناسب از ضروريات مساجد است.

3 وسايل صوتي، گرما زا و سرما زا

مسائل ناخوشايندي مثل نامناسب بودن صداي بلند گوها، سرد يا گرم بودن بيش از حد مسجد ، تنظيم نامناسب نور در مسجد و ديگر عواملي از اين قبيل باعث ايجاد سابقه ي ذهني منفي در اذهان افرادي که به مسجد مي روند، شده و موجبات نارضايتي و گريز جوانان از مسجد است . رفع اين مشکل مديريت مدبرانه هيأت امناي مسجد و افراد اداره کننده امورات و مناسبتهاي مسجد را مي طلبد.

4 تصميم گيري متمرکز

مؤمنان و نمازگزاران و مسوولان مربوط مي توانند به منظور تنظيم برنامه ها و امور مساجد و جلوگيري از پراکندگي و تعدد تصميم گيري ها، با انتخاب تعدادي از افراد جوان و متعهد و حتي المقدور متخصص، همچنين ريش سفيدان با نظارت امام جماعت در قالب هيأت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ريزي منسجم اداره کنند.

5 ايجاد امکانات فرهنگي ورزشي

مسوولان و گردانندگان مساجد مي توانند با تهيه و تخصيص امکانات فرهنگي از قبيل : کتابخانه، کامپيوتر، سالن مطالعه، تشکيل گروه هاي تواشيح، سرود، همخواني قرآن و تشکيل جلسات آموزش قرآن در دوره هاي گوناگون، کلاس هاي تقويتي رايگان و کلاس هاي آموزشي ديگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند.

6 استفاده از افراد خوش صدا

استفاده از قاريان قرآن و مؤذن هاي مسن و افراد بد صدا در بعضي از اوقات در مساجد باعث دفع جوانان از مساجد مي شود. مسوولان مسجد در جهت جذب نوجوانان و جوانان به مسجد بايد از مؤذّنان، قاريان و مداحان خوش صدا، جذاب و جوان استفاده نمايند.

ب) هيأت امناي مسجد

پيشبرد امور مسجد و آباداني آن، هم به لحاظ معنوي و هم به لحاظ مادي، اشتراك مساعي و همت والاي اعضاي هيأت امنا را مي طلبد، آنان مي توانند با همفکري و همدلي، از عهده ي اين وظيفه شرعي و داوطلبانه به خوبي بر آيند و ذخيره اي براي آخرت خود بردارند؛ خصوصيات ضروري که مي بايد اين افراد داشته باشند، به شرح ذيل است:

ويژگيهاي هيأت امناي موفق در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد :

1 همکاري جدي

اعضاي هيأت امناي مسجد مي بايد در اداي وظايف خود جديت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غير اين صورت اختلال در امور مسجد پيش مي آيد.

2 تقسيم کار

به نظر مي رسدکه امور مسجد مي بايد به تناسب سن، تخصص، علاقه و ديگر عوامل شخصي اعضاي آن هيأت امنا، تقسيم شود تا فشار کار بر دوش فرد يا افراد معيني نباشد؛ از طرف ديگر اين اعضا مي توانند از افراد غير عضو که علاقه به کار دارند کمک بجويند تا در تسريع کار مؤثر باشند، مراعات مجموعه ي امور ياد شده باعث بروز حرکتي منسجم در امور مساجد مي شود که براي افراد مرتبط بامسجد و خصوصاً جوانان دلپذير خواهد بود.

3 علاقه به کار

افرادي که در قالب عضو هيأت امناي مسجد به کار مشغول مي شوند بايد در برابر مس ووليت پذيرفته شده علاقه داشته باشند و از نيت غير تقرب الي الله پرهيز کنند تا بتوانند بدون هيچ گونه دلسردي فعاليت کنند.

4 تأمين بودجه

پيشرفت و بهبود کيفيت فعاليت هاي مساجد تا حد زيادي بستگي به مسائل مالي دارد؛ اعضاي گرداننده ي مساجد بايد در اين خصوص فکر اساسي کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگيرند و به تناسب آن بودجه ي لازم را جذب کنند و از طرفي به مخارج معمولي مسجد از قبيل آب، برق و گاز اکتفا نکنند و هزينه ي جذب جوانان را نيز به صورت مسأله اي مهم محسوب دارند و در رديف هزينه هاي خود بگنجانند و از طرف ديگر به روش سنتي جمع آوري پول در مسجد اکتفا نکنند، بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکّن و خير، جمع آوري منظم ماهيانه ي وجوهات نقدي از منازل و عرضه ي قبض، در نظر گرفتن منابع در آمد از قبيل خريد مغازه و اجاره دادن آن، مشارکت هاي اقتصادي و غيره، مشکلات مالي مسجد را رفع کنند.

5 توجيه جوانان و نوجوانان

بيان حرمت و احترام مسجد مي تواند جنبه ي معنوي آن را تقويت کند و اين ذهنيت را که صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند، اين جلسات به صورت رسمي و غير رسمي و همچنين به شکل فردي يا جمعي مي تواند در موقع مناسبي انجام شود.

6 اهتمام به مسأله ي نوجوانان و جوانان و احترام گذاشتن به عقيده و شخصيت آنان

توجه کردن به جوانان و سرمايه گذاري براي آنها نيز از امور مهمي است که مسوولان و گردانندگان مسجد بايد به آن عنايت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره ي امور آن نبايد به شکل سنتي باشد، يعني به شکلي که گاهي اوقات مشاهده مي شود. اکثر کودکان و نوجوانان را به دليل شلوغ کردن، حرف زدن و غيره از مسجد بيرون مي کنند، يا نسبت به آنان بد رفتاري مي شود، بايد توجه داشته باشيم که اين نوع برخورد با آنها سابقه ي بدي در اذهانشان باقي مي گذارد. اين نکته بسيار ديده شده است که با بي حرمتي به جوان و شخصيت او از مسجد رويگردان شده، نه تنها از حضور در مسجد امتناع مي کند، بلکه به دليل نوع رفتاري که با او شده است به اسلام نگاه بدبينانه پيدا مي کند و اين معضلي است که در سالهاي اخير، بسيار مشاهده مي شود.

چون جوان موجودي است عاطفي و زودرنج که اگر با صداقت و احترام با او برخورد نشود، اين دوره از حيات در عمق روح او نفوذ کرده و او را مجذوب مي کند و مي تواند به تحولي شگرف در روحيه و اعتقادات او بينجامد. بسياري از دست اندرکاران کانونهاي فرهنگي و مذهبي مساجد بدون توجه به روحيات و اقتضائات سني جوانان به واکنشهاي تند و افراطي دست مي زنند و چه بسا با يک برخورد ناسنجيده و حتي آمرانه جوان را براي هميشه از مساجد دور مي کنند.

7 استفاده از تخصص هاي گوناگون

براي رفع مشکلات روزمره ي مساجد و تقليل هزينه هاي آن مي توان از افرادي که در شغل هاي گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آن ها کمک گرفت. به کارگيري اين تخصص ها هم در زمينه ي امور فني و حرفه اي و اقتصادي و هم در امور فرهنگي و غير مادي خواهد بود.

ج) امام جماعت

امام جماعت در هر مسجد عاملي مهم در پيشرفت و ترقي مسجد به شمار مي رود و چنانچه داراي شرايط لازم باشد، تأثيري به سزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتيجه گرايش آنان به مساجد خواهد داشت، اين صفات از اين قرار است:

1 ثابت بودن

شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و .... از جمله اموري است که در عملکرد وي نقشي مهم دارد، خصوصيات و اوضاع خاص هر محل و اهالي آن باعث مي شود که وي تصميم مقتضي اتخاذ کند و در راه اجراي آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل اين مسأله را عملي مي سازد.

2 توانايي علمي

از عواملي که مي تواند در جذابيت امام جماعت مؤثر باشد، توانايي و اندوخته هاي علمي اوست، چرا که ممکن است سؤالي از طرف جوانان در حيطه ي تخصصي او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمينه هاي مختلف از جمله جامعه شناسي و روان شناسي جوانان و غيره، پاسخ دهد . طبيعتاً قدرت علمي روحاني مسجد باعث اطمينان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان مي شود و آنان نيز همواره سعي مي کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمينان خاطر و طيب نفس با وي معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهره مند شوند.

3 نظم و انضباط

امام جماعت ضرورت دارد که در کليه ي کار هاي مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بيايد، نماز را اقامه کند و اوقات سخنراني و ارشاد مردم را تنظيم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بيان کند و از ذکر مطالب اضافي و اطاله ي کلام خودداري ورزد.

4 برخورداري مسجد از امام جماعت خوش خلق

عامل ديگري که مي تواند جوانان را به سوي مسجد جذب کرده و به ترويج فرهنگ نماز کمک کند، ويژگيهاي شخصيتي و رفتاري امام جماعت مسجد است. خلق و خوي نيکوي امام جماعت مسجد و مهارت اجتماعي او در برقراري ارتباط با نمازگزاران فوق العاده مؤثر است. اگر رفتار مناسب و حاکي از احترام مشاهده نمايند، به نماز علاقمند مي شوند.

5 بيان ساده و شيوا

مطالبي که امام جماعت بيان مي کند، بايد حتي المقدور ساده و شيوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجيب و غريب و نا مأنوس بپرهيزد، چرا که عمده ي مخاطبان وي بي سواد، کم سواد و ناآشنا به کلمات تخصصي هستند، در غير اين صورت با توجه به روحيه ي جوانان و کم ظرفيت بودن آنان، خستگي و کسالت بر آنها عارض مي شود.

6 ابتکار خلاقيت

برخي از امامان جماعت هنگام سخنراني آموخته هاي علمي خود را همان گونه که فرا گرفته اند، بيان مي کنند، در حالي که مي توانند با ذکر مثال ها و حکايت هاي تاريخي، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعي و داستان هاي شيرين را با رعايت نکات روانشناسي جوانان به گونه اي زيبا و جذاب تر عرضه کنند.

7 احترام و تواضع

هميشه با احترام به ديگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعي ارادت قلبي ديگران را در حق خود جذب مي کنيم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحاني و رهبر معنوي، آن هم با جوانان که داراي قلبي پاك و جوياي محبت هستند، صورت گيرد، قطعاً موفقيت هاي چشمگيري به دست خواهد آمد. اين روش از جمله طرق تبليغ عملي است که در تاريخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پيامبر گرانقدر اسلام(ص) نقل شده است و نتايج بسيار خوبي هم در بر داشته است.

8 آراستگي ظاهري

روحاني و رهبر معنوي در اجتماع بايد در قالب الگو و نمونه ي خوبي ها مطرح شود بنابراين امام جماعت بايد به بهترين وجه ممکن لباس بپوشد، تميز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر خوشبو استفاده کند، مواظب نظافت دهان و دندان و احياناً بوي بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله ي نظافت ظاهري را فراموش نکند.

9 توانايي جسمي

در برگزاري نماز جماعت و سخنراني ها لازم است مسائلي نظير وقت ديگران و کهولت سن حاضران مراعات شود حال اگر امام جماعت سن بالايي داشته باشد، طبيعتاً نماز طولاني مي شود و ممکن است مأمومان خسته شوند.

10  درك موقعيت سني نوجوانان و جوانان

موقعيت سني جوانان و نيازها و روحيات آنان در اين سنين بايد مورد توجه قرار گيرد . لازم نيست هميشه از آنان بخواهيم در کليه ي مراسم ادعيه و زيارات شرکت و گريه و زاري را پيشه کنند، زيرا نوجوانان و جوانان در کناراين مسائل معنوي، نياز به تفريحات سالم و بانشاط، ورزش و آموختن دانش روز را دارند. تحرك و انرژي زياد از خصوصيات اين دوران است و جوانان به تنوع بيشتري نيازمندند.

11  دوستي با نوجوانان و جوانان

امام جماعت مسجد مي تواند با کنار گذاشتن بعضي از محدوديت هاي کاذب يا غير ضروري، بين خود و جوانان، آن ها را به خود نزديک کند. به قدر معقول با آنان صحبت کند، احوال آن ها را در حالت عادي و غير عادي جويا شود و حتي المقدور در همنشيني ها و مجالست ها همراه آنان باشد.

12  رويکرد جوان گرايي در انتخاب امام جماعت مسجد

معمولاً جوانان از همسن و سالان خود تأثيرپذيري بيشتري دارند تا بزرگترها و اين به دليل نزديکي جهان احساسي و عاطفي آنهاست. در حال حاضر بيشتر ائمه جماعات مساجد افراد مسنّي هستند که با دنياي پر از نشاط ، هيجان و احساسي نوجوانان و جوانان بيگانه اند، هرچند افرادي هم وجود دارند که در جذب جوانان توانايي زيادي دارند. اما نياز است که در ميان امامان جماعت مساجد به جوان گرايي هم توجه داشته باشيم. جوانان امروزي چون نمي توانند با امام جماعت بزرگتر از نظر سني رابطه برقرار کنند و جواب پرسشهاي خود را از او بگيرند پس به ايجاد فاصله مي انديشند و از او مي گريزند.

13 « اين پل راه نجات است و بايد از آن بروي تا نجات يابي »

 وقتي مبلغ به مخاطب خود مي گويد امام خود از روي همان پلي که براي ديگران توصيف کرده عبور نکند، مخاطبين او شک مي کنند که اگر اين پل واقعاً پل محکمي است چرا خودت نمي روي؟ انبياء و اولياء کساني بوده اند که ابتدا خود از

روي پل رد مي شدند، آن سوي پل که مي رسيدند به مردم مي گفتند: شما نيز بياييد. مبلّغ صالح به مردم مي گويد که بياييد و مبلّغ دروغين به مردم مي گويد: برويد اين راه خيلي خوب است، راه نجات در آن است. به بهشت ختم مي شود.

14  تعصب، جزميت و تحميل سلايق شخصي باعث سرخوردگي جوان از مذهب مي گردد. مبلّغ قبل از تبليغ و قبل از آنکه مطلب مورد نظر خود را به ذهن مخاطب برساند، مي بايست فضاي ذهني خود را از پيشداوري نسبت به مخاطب خويش پاك سازد و در اين مرحله تصور شخصيت کافر يا منافق از طرف مقابل، تلقي ناصحيحي مي باشد.

15  کسي که در مقام تبليغ کننده قرار مي گيرد بايد طوري عمل کند که مخاطب و يادگيرنده، منزلت و پايگاه علمي و معنوي او را به عنوان مرجع و منبع مورد اتکاء و اطمينان بپذيرد. بدون فراهم کردن چنين شرايطي و بدون توجه به ميزان اقتدار معنوي، نه قدرت سياسي و فيزيکي، امکان تأثيرگذاري بر مخاطب بسيار ضعيف و ناپايدار خواهد بود.

د) برنامه هاي فرهنگي مسجد

ذوق، سلايق و افکار قاطبه نوجوانان و جواناني که معمولاً حضور فعالي در مسجد دارند، مورد توجه قرار نمي گيرد. با توجه به شرکت تعداد بيشماري از نوجوانان و جوانان در مساجد، لازم است، در اجراي برنامه ها، سليقه هاي آنان مد نظر قرار گيرد. اما برنامه ريزي سنتي موجب شده است تا نظرات و خواسته هاي اين قشر ناديده انگاشته شود که اين امر موجبات دلخوري و ناراحتي آنان را فراهم مي سازد.

مسائل و مشکلاتي که در برنامه هاي فرهنگي، تبليغي و ديني مساجد وجود دارند و باعث ايجاد فاصله بين جوانان و مسجد مي شوند، عبارتند از:

-1 متنوع نبودن برنامه هاي مساجد و نيز روشهاي تبليغ و ناآشنا بودن گردانندگان آن با شيوه هاي نوين جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامه هاي مراکز و اماکن تفريحي اجتماعي نظير: باشگاههاي ورزشي، کلوب ها، کافي نت ها، ماهواره و .... بايد اذعان داشت که برنامه هاي بعضي از مساجد اغلب يکنواخت، کسالت آور و خسته کننده است.

-2 اعمال روشهاي خشک و مستبدانه در بعضي برنامه ها و آموزشهاي مذهبي و به کارگيري شيوه هاي غلط تعليمي و درخواست اطاعت کورکورانه و بي قيد و شرط که موجب بي علاقگي و دلسردي از دين و مراکز ديني به خصوص مساجد در ميان نوجوانان و جوانان مي شود.

-3 ملحوظ نداشتن شاخصهاي مذهبي، فرهنگي، بومي، نژادي، زباني و نيز عدم به کارگيري اولويت هاي اصلي در برنامه هاي فرهنگي-تبليغي موجب شده است تا تعدادي از برنامه ها و فعاليتهاي اجرايي براي نوجوانان و جوانان از نتايج مثبت و مطلوبي برخوردار نباشد.

-4 کمتر مشاهده مي شود که در انجام برنامه هاي مذهبي و اسلامي از وجود انديشمند ان و صاحب نظران بزرگوار استفاده شود. استفاده از اساتيد دانشگاهي و حوزوي مطّلع، موجب اقبال نوجوانان و جوانان به مساجد خواهد شد.

-5 حاکم بودن افکار عام نگر، همراه با اجراي برنامه هاي عامه پسند و سنتي که اينگونه برنامه ها بيشتر مورد پسند بزرگسالان و سالخوردگان است.

-7 طولاني شدن برنامه هاي اجرايي مساجد، به ويژه سخنراني و خطابه وعاظ، ائمه جماعات و مبلغين و نيز اقامه نماز و اجراي مراسم دعا و زيارت.

-8 خلاء برنامه ريزي منسجم، مرتب و منعطف در مساجد موجب شده است تا اغلب مساجد ما دچار برنامه هاي يکنواخت و کسل کننده شوند.

-9 حاکم نبودن روحيه جوان گرايي و تفکر جواني و در نظر نگرفتن سلايق و نظرات جوانان، در برنامه ريزي فعاليت ها توسط مديريت مساجد.

-10 منطبق نبودن برنامه هاي مساجد با نيازهاي فکري و فرهنگي جوانان و متناسب نبودن با شرايط زمان و مسائل مبتلا به روز جامعه.

-11 فقدان تجهيزات، لوازم و ابزار مناسب نرم افزاري مدرن و روز در مساجد (رايانه، وسايل آموزشي و کمک آموزشي و ...)

-13 نبود برنامه هاي زمان بندي شده و تعريف شده کوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت در مساجد.

پيشنهادات در رابطه با رفع کاستي ها و نواقصات مربوط به برنامه ريزي هاي فرهنگي مساجد:

-2 در برنامه ريزي فرهنگي و ديني مساجد به نيازها، علايق و سلايق نوجوانان و جوانان توجه شود.

-3 انطباق محتواي برنامه هاي فرهنگي مساجد با نيازهاي فکري جوانان، مقتضيات زمان، و مسائل مبتلا به روز جامعه.

-4 استفاده از تکنولوژي آموزشي روز در اجراي برنامه هاي آموزشي، فرهنگي، ديني و ... مساجد

-5 تشکيل بانک اطلاعات و مرکز اطلاع رساني و گروه ويژه مطالعاتي و تحقيقاتي به منظور انجام پژوهش در مورد ارزيابي برنامه هاي فرهنگي مساجد.

-6 بهره گيري از وجود اساتيد و صاحب نظران مشهور دانشگاهي و حوزوي در برنامه هاي فرهنگي و ديني مساجد.

-7 تنوع بخشيدن به محتواي برنامه هاي فرهنگي مساجد از نظر موضوع، روش و اجرا.

-8 استفاده از شيوه هاي نوين آموزشي در ارايه و انتقال مفاهيم و ارزشهاي ديني و مذهبي به نوجوانان و جوانان.

9- « اصل آسان گيري » و « اصل اعتدال و ميانه روي » در آموزش مسائل و مفاهيم ديني به نوجوانان و

جوانان از سوي مربيان ديني و مبلغين رعايت گردد.

-10 پرهيز از اجراي برنامه هاي يکنواخت، تکراري و خسته کننده.

-11 تجهيز مساجد به امکانات، لوازم و ابزار فرهنگي روز دنيا از قبيل کتابخانه هاي تخصصي، سالن مطالعه، کامپيوتر، وسايل آموزشي و ....

-12 طرح کردن مسائل و مشکلات نوجوانان و جوانان محله و برنامه ريزي در راستاي رفع و حل مشکلات آنان.

13- عدم يكسو نگري در اجراي برنامه هاي فرهنگي مساجد.

-14 داشتن مديريت زمان در برنامه هاي فرهنگي و ديني مساجد به طوري که سعي شود برنامه هاي اجرايي مساجد (سخنراني ها، کلاسهاي آموزشي، همايش ها، مراسم دعا و ...) کوتاه و متناسب با ظرفيت هاي جسمي، روحي و رواني، ويژگي هاي سني و ذهني مخاطبين طراحي و اجرا گردد تا از خستگي، دلزدگي و در نتيجه گريز جوانان از برنامه هاي فرهنگي مساجد جلوگيري به عمل آيد.

-15 برنامه هاي فرهنگي و ديني مساجد براي نوجوانان و جوانان جذاب، مفيد بوده و هنر و مهارت را به آنان بياموزد. « زيستن ديني »

-16 مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در امر برنامه ريزيهاي فرهنگي و ديني و اجراي برنامه ها در جذب جوانان به مسجد مؤثر است.

-17 بسياري از جوانان به اين خاطر از مساجد دوري مي کنند که آن را هميشه مکاني براي گريه، موعظه و عبادت مي دانند در حاليکه اسلام نقش مسجد را علاوه بر عبادت، مکاني براي آموزش، تعليم و تربيت و شادابي جامعه معرفي کرده است. اگر اين روحيه شادابي و طراوت همراه با حفظ حريم هاي اسلام به مساجد برگردانده شود، مکاني براي گرايش جوانان خواهد بود. اجراي برنامه هاي فرهنگي، آموزشي و هنري و برگزاري اعياد اسلامي مثل قربان، نيمه شعبان، فطر، غدير، ميلاديه هاي ائمه اطهار(ع) و ... روح نشاط را به جامعه برمي گرداند.

ه) خانواده

يکي از عوامل مهم در راستاي برداشتن فاصله ميان مسجد و جوانان و ايجاد حلقه عاطفي بين آن دو است. اين وظيفه پدر و مادر است که کودك را از همان ابتداي کودکي با مسجد و انجام « خانواده ها » فرايض ديني مثل نماز و روزه آشنا کنند که در دين اسلام سفارش زيادي به آن شده است.

در روايات آمده است فرزندان خود را از کودکي به نماز و روزه عادت دهيد تا تقيد به فرايض در بزرگسالي براي آنان دشوار نگردد

اگر پدر و مادر فرزند خود را از کودکي به حضور در مسجد و خواندن نماز و عبادات عادت دهد، اين سنت پسنديده رفته رفته در ذهن کودك نقش بسته و با آن مأنوس مي گردد. مساجد نيز مي توانند با برپايي برنامه هاي آموزشي و هنري اولين قدم را براي ايجاد اين رابطه عاطفي بردارند.

ر) مدرسه

امروزه، لازم است مدارس يک علاقه واقعي و باطني براي حضور مستمر و ارتباط نزديک دانش آموزان با مساجد در آنان ايجاد کنند. در اين راستا، مدارس نبايد فقط به ساختن نمازخانه ها اکتفا کنند . هرچند ساخت و توسعه نمازخانه ها اقدامي مثبت و ارزنده براي رسيدن به ارزشها و مقدسات والاي ديني است، اما هيچگاه جاي مساجد و اثرات سازنده ي آن را نمي گيرد . لازم است همه ي تلاش دست اندرکاران تعليم و تربيت بر اين باشد که پيوندي واقعي بين خانه، مدرسه و جامعه (اين مثلث تربيتي) ايجاد کنند. البته اين پيوند بايد مستمر باشد نه مقطعي. فرهنگ انس گرفتن با مسجد و در رأس آن نماز به عنوان يک حرکت ارادي، آگاهانه و مستمر بايد از آغاز دوران کودکي در نظام تربيتي خانه، مدرسه و جامعه به عنوان يک اصل مهم تربيتي مد نظر قرار بگيرد.

ز) ساير عوامل پيوند دهنده ميان مسجد و جوانان

1 ترجمه و توضيح دعا ها و اذکار

به منظور رفع بعضي شبهات و ابهامات که از سوي نوجوانان و جوانان مطرح مي شود مثل اينکه چرا يک سري عبارات را به زبان عربي مي خوانيم در حالي که نمي دانيم مخاطب ما کيست؟ حتي المقدور سعي کنيم به همراه دعاها، ترجمه ي آن ها را نيز به زبان ساده و روان بيان کنيم، تا ارتباط بين خواننده ي دعا و مخاطب او، يعني خداوند را محکم تر کنيم.

-2 بدون شک بيان قصه هاي لطيف و خاطرات زيبا و به يادماندني درباره نماز و اهميت آن در زندگي در به تصوير کشيدن نگرش و رفتار پيشوايان، رهبران و الگوهاي « هنر نمايش » و استفاده بهينه از محبوب در ارتباط با نماز مي تواند تأثيرات بسيار مؤثر در گرايش نوجوانان و جوانان به مسجد و توسعه فرهنگ نماز داشته باشد.

نقش اصلي را مي تواند ايفا نمايد و نکته اي که « صدا و سيما » در تهيه، توليد و پخش اين گونه برنامه ها در ارايه اين گونه برنامه ها بايد رعايت شود، توجه به ويژگي هاي سني، ذهني و شرايط فرهنگي - اجتماعي مخاطبان است.

در روند توسعه فرهنگ نماز و ايجاد پيوند بين « الگو و همانند سازي » -3 به دليل نياز فطري آدمي به مسجد و جوان لازم است الگوهاي والاي نمازگزاران واقعي به افراد جامعه معرفي شوند تا نوجوانان و جوانان با بينش روشني به الگوگيري از آنها بپردازند. (استفاده از روش الگويي) افرادي که علاقه به نماز ندارند و يا نمازگريز هستند نيز به خاطر وجود نداشتن الگوهاي مناسب و عدم اهتمام والدين به اين موضوع با افراد بي نماز و نمازگريز همانندسازي نموده و آنها را الگوي شخصيتي خويش قرار داده اند، بنابراين والدين و مربيان بايد از نخستين دوران کودکي، هم خود به عنوان الگوي مناسب براي کودکان و نوجوانان بوده و هم افراد ديگري را که اهل نماز هستند به عنوان الگو معرفي نمايند وبالطبع نوجوانان و جوانان هرچه از الگوهاي مناسب تر و والاتري بهره مند شوند، کمتر دچار آسيب نمازگريزي مي شوند.

-4 به کارگيري روش محبت

از نيکوترين و و اساسي ترين روشهاي تربيت ديني جامعه و عامل اساسي توسعه فرهنگ نماز، به است. با توجه به سرشت آدمي و تأثيرپذيري انسان از نرمي و دوستي و « روش محبت » کارگيري انزجار فطرت آدمي از تندي و خشونت گرايي، نيکوترين راه و رسم تربيت مذهبي کودکان و نوجوانان و همچنان عامل مؤثر در ترويج فرهنگ نماز آنان و ايجاد حلقه بين اقشار جوان و مسجد، به کارگيري روش محبت است.

-5 يکي ديگر از روشهاي ترغيب نوجوانان و جوانان به نماز و تشويق آنان براي حضور در مساجد « ترسيم چهره اي زيبا و جذاب از نمازگزاران و بيان ويژگيهاي اخلاقي و رفتاري انسان هاي مسجدي » است تا ديگران با ديدن جلوه هاي رفتاري آنان در عرصه هاي مختلف به نماز و مسجد گرايش پيدا کنند.

-6 بيان اهميت و موقعيت والاي مسجد

-7 بيان رمز و راز نماز و آثار و فوايد آن و آشنا کردن جوانان با فلسفه اعمال عبادي يکي ديگر از روشهاي جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و ترويج فرهنگ نماز مي باشد.

-8 انعکاس فعاليت ها

فعاليت هاي مسجد بايد در بين مردم منعکس شود (از طريق صدا و سيما و ...) تا از آن مطلع شوند اين اطلاع و آگاهي از فعاليت هاي گوناگون باعث تشويق و دلگرمي مردم مي شود و سامان و نظم امور مسجد را نمايان مي سازد.

-9 مساجد گره گشاي مشکلات جوانان مي باشد

اگر مردم به ويژه نوجوانان و جوانان بدانند که برخي از مشکلاتشان در مسجد رفع مي شود، طبيعتاً به مسجد روي مي آورند، مثلاً اگر کلاس هاي رفع اشکال و تدريس خصوصي به شکل آسان در مسجد تشکيل شود، يا با تشکيل صندوق هاي قرض الحسنه بخشي از نيازهاي مالي جوانان تأمين گردد، آنان با اميد به آينده و با حس اينکه مأمني براي حل مشکلات خود دارند به مسجد خوشبين شده و به آن روي مي آورند.

-10 خادمين و هيأت امناي مساجد

اکثر خدام و اعضاي هيأت امناي مساجد از افراد کهنسال، باز نشسته و بيسواد يا کم سواد هستند، و اين گونه افراد روحيه ي برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا که خستگي روحي و پيري در اعصاب و روان انسان تأثير مي گذارد، شايستگي لازم را براي اداره ي مساجد ندارند و باعث گريز نوجوانان و جوانان از مسجد مي شوند. پس بايد خادمان مسجد از افراد جوان ، تحصيل کرده و آگاه باشند تا اشکالات ياد شده پيش نيايد. لازمه ي جذب اين افراد نيز تأمين مسائل اقتصادي ، امنيتي و رفاهي آنها است.

-11 متأسفانه برخورد بعضي از نمازگزاران با نوجوانان و جوانان در مسجد به گونه اي است که آن ها را از هر چه مسجد و مسجدي است، متنفر مي سازد، چرا که طريقه ي برخورد با نوجوانان و جوانان را نمي دانند در حالي که با استفاده از شيوه هايي مثل مسووليت دادن و مراعات شخصيت جوانان ، مي توان در جذب ايشان به مساجد مؤثر عمل نمود.

13-  بسته بودن مساجد در مواقع به غير از برگزاري نماز جماعت و ايام خاص مثل ماه مبارك رمضان، ماه محرم و صفر و ... مي تواند پيامدهاي منفي داشته باشد. با هماهنگي ارگان ها و ادارات رسيدگي کننده به امورات مساجد، دستورالعملي براي مساجد تدوين و ارسال گردد تا مساجد به عنوان يک مکان عبادي، اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، سياسي و ... در طول روز باز بوده و پذيراي نوجوانان و جوانان و مسافرين باشد. اين امر مي تواند به تداوم و استمرار پيوند جوان و مسجد منتهي

گردد.

-13 معمولاً در فرهنگ ما براي برگزاري مراسم عزاداري، سوگواري و ايام شهادت ائمه اطهار (ع) بيشتر بهاء داده مي شود تا برگزاري جشن ها و مراسمات شاد و سرور به مناسبت ميلاديه هاي بزرگواران ديني. با توجه به روحيه نشاط طلاب، هيجان و تحرك نوجوانان و جوانان اگر در مساجد برنامه هاي ميلاديه ها در طول سال به صورت مرتب و منظم و باشکوه و عظمت برگزار گردد، اين امر مي تواند در گرايش نوجوانان و جوانان به مساجد مؤثر شود که متأسفانه تاکنون از اين موضوع غفلت شده است.

-14 از نظر سخت افزاري مساجد تقريباً ما مشکل نداريم اما از لحاظ نرم افزاري مساجد مشکل اساسي داريم. معمولاً مساجد زيبا در کشور ما ساخته مي شود اما متأسفانه غافل از اينکه برنامه ريزي فرهنگي براي مساجد نداريم. باتوجه به کارکردهاي فرهنگي، عبادي، سياسي، اجتماعي، علمي، ديني، آموزشي و ... مساجد لزوم برنامه ريزي فرهنگي براي مساجد از سوي مسوولان فرهنگي و نهادهاي ذيربط از ضرورت خاصي برخوردار است که اين امر مي تواند در گرايش جوانان به مساجد تأثير بسزائي داشته باشد.

15 از مساجد فعال در روز جهاني مساجد تقدير شود و از آنها حمايت شود تا يک رقابتي مساجد فعال در جذب جوانان به مساجد ايجاد گردد.

با تشكيل شوراهاي محلي و واگذار کردن بعضي از موضوعاتي که قرار است مردم در آن خصوص با مساجد ارتباط برقرار کنند، به مساجد، ارتباط بين مردم به ويژه جوانان با مسجد تقويت مي يابد.

-16 نظم

مسجد بايد منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتي در مسجد باز و چه ساعتي بسته مي شود تا مردم سرگردان و بلاتکليف نباشند و زمان باز و بسته بودن مسجد در تابلو اعلانات جلوي مسجد اطلاع رساني گردد. در همه برنامه هاي مسجد بايد نظم باشد.

-17 برنامه ريزي

مسجد براي هر سليقه و جمعيتي بايد برنامه مناسب داشته باشد . براي هر يک از کودکان، بزرگسالان، دانشجويان، جوانان و ... بايد برنامه خاصي داشت. براي آنها که اهل دعا هستند برنامه دعا، براي آنها که اهل کتاب هستند، کتابخانه و براي جوانان آنچه مناسب سليقه جوانان است، برنامه ريزي شود.

-18 عدم مزاحمت

مسجد نبايد براي همسايه هايش مزاحمت ايجاد کند. متأسفانه بعضي از مساجد به شکلي است که اگر کسي بخواهد خانه بخرد، خانه کنار مسجد را نمي خرد براي اينکه بلندگو را روي پشت بام گذاشته اند و تا ساعت 12 شب برنامه از آن پخش مي شود. مگر مستمعين روي پشت بام هستند که اين کار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان مي توانيم صداي اذان را با بلندگو به همه شهر برسانيم . بلند کردن صداي بلندگو براي برنامه هاي مختلف، عدم وجود پارکينگ براي مسجد، بد بودن وضعيت فاضلاب مسجد و ... از عوامل ايجاد مزاحمت براي مردم است.

-19 خوش رفتاري

امام جماعت، هيأت امنا، خادم و همه بايد با احترام با نوجوانان و جوانان برخورد کنند. اگر بچه اي به صف اول جماعت آمد اشکالي ندارد، اگر او را بگيرند و به صف ديگر پرت کنند، ديگر مسجد نمي آيد . بچه ها را مي شود با احترام جابجا کرد. متأسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعايت آداب، باعث فرار بعضي از مردم از مساجد شده است.

جمع بندي

نوجوانان و جوانان ما به طور طبيعي به کارهاي نو و افکار جديد علاقمند هستند. آنان شيفته مطالب و مقالات تازه و سبک هاي نوين روزگار خود مي باشند به سخنان جديد با کمال دقت گوش مي دهند و درباره مطالب نو با علاقه فراوان گفتگو مي کنند. بنابراين مسجدهاي ما بايد متحول شوند و پاسخگوي نيازهاي روز جوانان باشند . مسجدها بايد به امکانات و ابزارهاي آموزشي و اطلاع رساني روز دنيا مانند کامپيوتر، انواع سايت هاي مذهبي و فرهنگي، برنامه هاي آموزشي در رشته هاي مختلف و ... مجهز شوند. و جاذبه هاي کافي را براي جذب نوجوانان و جوانان به خود داشته باشند. وضعيت ظاهري مساجد، طولاني نشدن نمازهاي جماعت، ويژگيهاي امام جماعت، کتابخانه، فعاليت کانون هاي فرهنگي، هيأت امناء و ... از عوامل مؤثر در جذب نوجوانان و جوانان به مساجد مي باشند.

منابع و مآخذ

1) قرآن کريم

. 2) موظف رستمي، محمدعلي؛ آيين مسجد ( 3 جلد)؛ نشر گويه؛ تهران: چاپ اول بهار 1382

3) مؤسسه مسجد (حجت الاسلام قرائتي، تقي)؛ آيين امامت مسجد؛ نشر مؤسسه مسجد؛ قم :. چاپ اول 1387

4) موظف رستمي، محمدعلي؛ تجارب مبلغين در خصوص جذب نوجوان و جوان به مسجد (از. مجموعه ره پويه - 6)؛ انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387

5) به کوشش جمعي از کارشناسان؛ ترويج و توسعه ي فرهنگ نماز؛ انتشارات گنج معرفت؛ قم :. چاپ اول 1385

؛( 6) دکتر ميرزايي مقدم، داود؛ مبلغان ديني و مخاطب شناسي (از مجموعه ره پويه – 13. انتشارات دارالمعارف؛ قم: چاپ اول بهار 1387

7) سايت فرهنگي و اطلاع رساني تبيان.

8) سايت مرکز ملي پاسخگويي به سوالات ديني (وابسته به پژوهشگاه و علوم فرهنگ اسلامي دفتر تبليغات اسلامي).

9) مشاهدات و گفتگوهاي نويسنده مقاله از تعدادي مساجد و با گردانندگان آن.